کمال گرایی یا کمال طلبی (به انگلیسی Perfectionism) نوعی صفت و ویژگی شخصیتی است که در آن فرد در هر کاری که انجام می‌دهد از خودش انتظار دارد که کامل و بدون نقص باشد. بدیهی است که این انتظارات واقع بینانه نیست زیرا این جهان نسبی است و از دیدگاه افراد مختلف بی نقص بودن مقیاس یکسانی ندارد. این ویژگی شخصیتی به دنبال خود اختلالات دیگری نیز به وجود می‌آورد که می‌تواند زمینه ساز ناراحتی و افسردگی در فرد کمال طلب شود.
هدف از نگارش این مقاله آشنایی با ویژگی‌های افراد کمال گرا و ارائه راه کارهایی برای اصلاح و درمان این نوع شخصیت مخرب می‌باشد.
کمال گرایی چه نشانه‌هایی دارد؟
همان طور که گفته شد افراد کمال گرا اهدافی غیر واقع بینانه برای خودشان مشخص کرده و برای رسیدن به آن تلاش بسیاری می‌کنند. آن‌ها استانداردهای شخصی بالایی داشته و از خودشان انتظار دارند که در کاری که انجام می‌دهند، بی نقص باشند و هر گونه اشتباه را شکستی بزرگ می‌دانند. این افراد تصور می‌کنند که تنها زمانی ارزشمند هستند و دیگران دوستشان دارند که نقص و اشتباهی نداشته باشند. به طبع هر گونه انتقاد از این افراد آن‌ها را دچار اضطراب می‌کند. همچنین افراد کمال طلب بسیار دقیق هستند و توجه زیادی به جزئیات دارند. کمال طلبی ارتباط نزدیکی با اختلال خودشیفتگی دارد. افراد خودشیفته دوست دارند که دیگران به آن‌ها احترام بگذارند و فکر می‌کنند تنها زمانی می‌توانند احترام دیگران را کسب کنند که بی نقص و عاری از اشکال باشند.
لازم به ذکر است که فرد کمال طلب با فرد پر تلاش و هدفمند فرق دارد. شاید هر دو یک رفتار را آشکار کنند اما شعور رفتاری متفاوتی از خود بروز می‌دهند. برخی از روانشناسان کمال طلبی را به دو نوع سالم و ناسالم تقسیم بندی می‌کنند. در کمال طلبی سالم، فرد برای رسیدن به اهدافش تلاش بسیار می‌کند و مسئولیت پذیر است، اما اگر نتوانست به خواسته‌اش برسد، اعتماد به نفس خود را از دست نمی‌دهد. از طرف دیگر در کمال طلبی ناسالم، فرد ارزش خود را به توانایی‌اش می‌بیند و اگر در کاری شکست بخورد، دچار نا امیدی شده و اعتماد به نفسش افول می‌کند. برخی از روانشناسان دیگر این دسته بندی را قبول نداشته و به صورت کلی کمال طلبی را از هر نوعی که باشد، رفتاری مخرب تلقی می‌کنند. این دسته از روانشناسان کمال‌گرایی را متفاوت از گرایش به تعالی در نظر می‌گیرند.
یکی از پیامدهای کمال گرایی می‌تواند اختلال وسواس اجباری (Obsessive Compulsive Disorder) باشد که اختلال وسواس فکری-عملی نیز نامیده می‌شود. اضطراب و استرس ناشی از عدم اشتباه می‌تواند منجر به رفتارهای اجباری و اختلالاتی نظیر کندن مو، ذخیره‌سازی، جویدن ناخن، بدریخت انگاری و … شود که در نتیجه آن فرد زمان بسیاری را تلف کرده و ذهنش برای انجام کارهای مهم خسته می‌شود. رفتارهای اجباری که در فرد بروز می‌کند خودآگاه بوده و می‌توان آن‌ها را ترک کرد، اما اضطراب ناشی از مقاومت در برابر این تمایل، ممکن است سبب عدم موفقیت در ترک این نوع رفتارهای اجباری شود.
علاوه بر آن یکی دیگر از پیامدهای کمال گرایی این است که فرد حوزه فعالیت خود را کاهش می‌دهد، زیرا کمال طلبی انرژی زیادی از او می‌گیرد. فرد کمال گرا تمایل دارد که در هر کاری نمونه باشد و چون این موضوع امکان پذیر نیست و یک نفر نمی‌تواند در کارهای مختلف بدون نقص باشد، از شرکت در فعالیت‌های مختلف دوری می‌کند. اگرچه بعضی از اکتشافات در نتیجه کمال‌گرایی ایجاد شده است، اما در بسیاری از موارد نیز کمال طلبی باعث شده که افراد نتیجه کار خود را آن‌قدر کامل نبینند و تمایل خود را به انتشار آن از دست بدهند، هر چند ممکن است که دستاورد آن‌ها بتواند الهام بخش دیگران باشد یا حتی در نظر بعضی افراد موفقیت بزرگی محسوب شود.
علت تظاهر کمال گرایی
بسیاری از رفتارهای ما ریشه در کودکی و نوجوانی دارد. کمال گرایی نیز یکی دیگر از رفتارهایی است که در کودکی شکل می‌گیرد. والدینی که از فرزند خود بسیار انتقاد می‌کنند و از او انتظارات بالایی دارند، رفتار کمال طلبی را در او پرورش می‌دهند.
زمانی که کودک اشتباه می‌کند والدین نباید برخورد بدی با فرزند خود داشته باشند یا او را سرزنش کنند زیرا ممکن است کودک دچار اضطراب شود و تصور کند والدینش دیگر دوستش ندارند. این موضوع می‌تواند این باور را در کودک ایجاد کند که نباید اشتباه کند و اگر نقصی داشته باشد دیگر ارزش عشق و محبت دیگران را ندارد و اعتماد به نفسش از بین می‌رود.
همان طور که می‌بینید یک رفتار به ظاهر ساده والدین می‌تواند سبب ایجاد چنین باورهای اشتباهی در ناخودآگاه فرد شود که به راحتی نیز قابل اصلاح نیست.
انواع کمال گرایی
کمال گرایی می‌تواند انواع مختلفی داشته باشد که شامل:
خود محور: این دسته از افراد از خودشان انتظارات و توقعات بالایی دارند.
دگر محور: این دسته از افراد از دیگران انتظار کامل بودن دارند و هر گونه نقصی در اطرافیانشان آن‌ها را به هم می‌ریزد. آن‌ها افرادی مشکل پسند هستند و برای آن‌ها هیچ کس آن طور که باید نیست. به طور مثال والدینی که انتظار دارند فرزند آن‌ها کامل باشد کمال گراهایی از نوع دگر محور هستند که می‌توانند کمال گرایی خود محور را در فرزند خود پرورش دهند.
اجتماع: در این نوع، خواسته‌ها و انتظارات جامعه به گونه‌ای است که از فرد می‌خواهد کامل و بدون نقص باشد و شخصیت کمال طلبی را در او پرورش می‌دهد.
درمان کمال گرایی
اولین قدم برای درمان قطعی کمال گرایی این است که فرد این مشکل را در خود شناسایی کند و آن را بد بداند. بسیاری از افراد مشکلات خود را نمی‌بینند و اگر دیگران نیز به آن‌ها بگویند یا نمی‌پذیرند و یا حتی اگر بپذیرند، میل به کامل بودن را صفت بدی نمی‌دانند. در پاسخ به این افراد باید گفت که هر چیزی که سبب ایجاد اضطراب و به هم ریختگی در شما شود به عنوان یک اختلال در نظر گرفته شده و باید درمان شود. در مرحله بعد لازم است که فرد همان طور که هست با همه نقص‌ها و اشتباهاتش خود را بپذیرد و به این باور برسد که حتی اگر بهترین رفتار را داشته باشد باز هم ممکن است دیگران از او انتقاد کنند.
اگر خودتان به تنهایی نمی‌توانید این کار را انجام دهید بهتر است که به مشاور و روانشناس مراجعه کنید. به همین منظور یکی از درمانهای جلسه مشاوره، درمان بر مبنای پذیرش (Acceptance-based behavior therapy) می‌باشد که به فرد کمک می‌کند که خود را همان طور که هست ببیند و بپذیرد. علاوه بر آن یکی دیگر از درمانهای کمال گرایی، رفتار درمانی شناختی می‌باشد که سبب اصلاح باورهای کمال گرایانه در فرد مبتلا شده و نتایج مثبت خوبی در پی داشته است.