بیشتر افراد طبق دستورالعمل پزشک داروهای تجویزی خود را در دوره پیشنهادی مصرف می‌کنند، اما در این بین افرادی نیز هستند که خود درمانی کرده و بدون تجویز پزشک برخی از داروها را بدون اطلاع کامل از دوز و زمان مصرف، مورد استفاده قرار می‌دهند که این موضوع ممکن است سبب اعتیاد یا وابستگی آن‌ها به دارو مربوطه شود.
در سال‌های اخیر آمار سوء مصرف دارو افزایش چشمگیری پیدا کرده است. به همین منظور در این مقاله در خصوص وابستگی به دارو و راه‌های ترک آن صحبت شده است.
اعتیاد و وابستگی به دارو چیست؟
اعتیاد به دارو نوعی بیماری مزمن مغزی است که سبب می‌شود فرد مبتلا علیرغم آسیب‌هایی که به خود و اطرافیانش می‌زند تمایل به مصرف دارو مورد نظر داشته باشد. سوء مصرف دارو، حتی داروهایی که توسط پزشک تجویز می‌شود، می‌تواند باعث تغییر عملکرد مغز شود. برای بیشتر افراد در ابتدا مصرف دارو به شکل اختیاری است، اما با گذشت زمان به دلیل تغییراتی که در مغز ایجاد می‌شود فرد دیگر کنترلی بر تمایل خود به مصرف دارو ندارد. در این شرایط فرد مبتلا تمایل و اجبار شدیدی به مصرف دارو مربوطه احساس می‌کند.
استفاده از چه نوع داروهایی می‌تواند با سوء مصرف همراه باشد؟
سه گروه از داروهای تجویزی که می‌تواند با سوء مصرف همراه باشد، شامل موارد زیر است:
- داروهای افیونی که برای تسکین درد تجویز می‌شوند.
- داروهایی که فعالیت سیستم اعصاب مرکزی را کاهش می‌دهند؛ مانند بنزودیازپین‌ها (والیوم، لورازپام، زاناکس و …) و داروهایی که برای درمان اضطراب و بیخوابی مورد استفاده قرار می‌گیرند.
- داروهای برانگیزاننده و محرک مانند آمفتامین و ریتالین که برای درمان اختلال نقص توجه و نارکولپسی (اختلال حمله خواب) تجویز می‌شوند.
داروهای افیونی
از سال ۱۹۹۰ تجویز داروهای افیونی مانند کودئین و مورفین افزایش پیدا کرده است. سایر داروهای افیونی شامل فنتانیل، هیدروکدون، هیدرومورفون، متادون و اکسی کدون می‌باشد. وقتی که داروهای افیونی و سایر مسکن‌ها طبق دستورالعمل پزشک مورد استفاده قرار گیرند، باعث بهبود کیفیت زندگی شده و به ندرت وابستگی به دارو ایجاد می‌کنند. اما زمانی که این داروها خارج از زمان توصیه شده و بدون نظارت پزشک مصرف شوند، می‌توانند باعث وابستگی فیزیکی و اعتیاد شوند. داروهای افیونی در صورتی که بیش از دوز پیشنهادی مصرف شوند، ممکن است خطر جانی نیز داشته باشند.
در صورتی که داروهای افیونی با موادی که اعصاب مرکزی را سرکوب می‌کنند از جمله الکل، باربیتورات‌ها، بنزودیازپین‌ها مانند زاناکس (آلپرازام) و دیازپام (والیوم) مصرف شوند، احتمال مختل شدن عملکرد تنفسی و مرگ بیشتر خواهد شد. داروهای افیونی همچنین می‌توانند احساس خوشحالی ایجاد کنند. داروی اکسی کانتین گاهی به اشتباه برای تقویت احساس خوشحالی تزریق می‌شود.
داروهای سرکوب کننده سیستم اعصاب مرکزی
بنزودیازپین‌ها فعالیت سیستم اعصاب مرکزی را مهار می‌کنند. افراد بسیاری از این داروها برای درمان اضطراب و اختلالات خواب مانند بیخوابی استفاده می‌کنند. این داروهای آرام بخش بر انتقال دهنده عصبی گابا (GABA) در مغز اثر می‌گذارند. این انتقال دهنده عصبی در کاهش فعالیت مغز نقش دارد.
باربیتورات‌ها نیز از جمله داروهای سرکوب کننده سیستم اعصاب مرکزی هستند که معمولا برای بیهوشی و درمان تشنج مورد استفاده قرار می‌گیرند. در گذشته از این داروها به صورت کوتاه مدت برای درمان بیخوابی و اضطراب استفاده می‌شد اما به دلیل احتمال سوء مصرف و اوردوز، بنزودیازپین‌ها جایگزین این داروها شدند.
استفاده از داروهای سرکوب کننده سیستم اعصاب مرکزی برای کوتاه مدت می‌تواند فرد را آرام و خواب آلود کند اما با گذشت زمان برای حصول نتیجه لازم است که از دوز بیشتری استفاده شود. استفاده همزمان از این داروها با الکل می‌تواند مشکلات قلبی و تنفسی ایجاد کند که منجر به مرگ شود. بعد از مصرف طولانی مدت این داروها نباید یک دفعه مصرف آن‌ها قطع شود زیرا می‌تواند مشکلات جدی برای فرد وابسته به دارو ایجاد نماید.
داروهای برانگیزاننده و محرک
مصرف داروهای محرک سبب افزایش هوشیاری، توجه و انرژی می‌شود. همچنین استفاده از این داروها موجب افزایش ضربان قلب، قند خون و فشار خون و انقباض رگ‌ها شده و مسیر تنفسی را باز می‌کند. این داروها اولین بار برای درمان آسم و چاقی مورد استفاده قرار گرفتند، اما امروزه برای درمان اختلال کم توجهی، کم توجهی-بیش فعالی، افسردگی، نارکولپسی و سایر مشکلات نیز مصرف می‌شوند. برای ذکر مثال‌هایی از این نوع دارو می‌توان به دگزامفتامین، لیزدگزامفتامین و متیل فنیدات یا ریتالین اشاره کرد. استفاده از داروهای محرک تحت نظر پزشک بلامانع است اما اگر این داروها بدون نظارت پزشک مصرف شوند، می‌توانند اعتیاد و وابستگی ایجاد نمایند. مصرف داروهای محرک به همراه داروی ضد احتقان موجب ایجاد بی نظمی در ریتم قلب و استفاده از دوزهای بالا داروهای محرک سبب افزایش دمای بدن می‌شود.
چرا وابستگی به دارو در بین مردم در حال افزایش است؟
غالبا کارشناسان در خصوص علت افزایش وابستگی به دارو و سوء مصرف داروهای تجویزی مطمئن نیستند اما برخی علت این موضوع را دسترسی راحت‌تر مردم به انواع مختلف دارو می‌دانند. امروزه پزشکان بیشتر از قبل برای بیمارهای خود دارو تجویز می‌کنند که این موضوع شامل سه گروه دارویی که می‌تواند با سوء مصرف همراه باشد نیز می‌شود. علاوه بر آن بسیاری از فروشگاه‌های اینترنتی این داروها را بدون نسخه می‌فروشند. داروخانه‌های آنلاین موجب شده که این نوع داروها حتی در دسترس کودکان و نوجوانان نیز قرار بگیرند. بسیاری از نوجوانان امروزه داروهای والدین خود را به صورت پنهانی مصرف می‌کنند؛ حتی ممکن است به همراه دوستان خود قرص‌های مختلف را ترکیب کرده تا ببینند کدام ترکیب حس بهتری ایجاد می‌کند. مشکلی که اینجا وجود دارد این است که این نوجوانان نمی‌دانند که مصرف کدام یک از این قرص‌ها در دوزهای بالا یا به همراه الکل می‌تواند خطرات جانی به همراه داشته باشد.
چرا بعضی از افراد به دارو وابسته می‌شوند؟
گاهی اوقات دیده می‌شود که بعضی از افراد به دارویی خاص وابسته می‌شوند اما فردی دیگر که به همان اندازه از داروی مورد نظر استفاده کرده اعتیاد و وابستگی به دارو پیدا نمی‌کند. در پاسخ به این موضوع باید گفت که ژنتیک، وضعیت اجتماعی و سن می‌تواند در شکل‌گیری وابستگی به دارو نقش داشته باشد. به طور مثال ممکن است استعداد اعتیاد به صورت ژنتیکی در یک خانواده وجود داشته باشد یا دوست و همکاران در شکل گیری این اعتیاد نقش داشته باشند. همچنین سن نیز در وابستگی به دارو موثر است؛ هر چقدر که از سن پایین‌تر مصرف دارو شروع شود، احتمال اعتیاد و وابستگی به دارو بیشتر خواهد بود.
تشخیص وابستگی به دارو
اگر شما بیشتر از دوز تجویز شده یا به دلایلی غیر از بیماری که با پزشک درمیان گذاشته‌اید، داروی مورد نظر را مصرف کنید، دچار وابستگی و اعتیاد هستید. به طور مثال اگر پزشک برای تسکین درد برای شما قرص مسکن تجویز کرده باشد تا سه بار در روز مصرف کنید، در صورتی که شما بیشتر از سه بار مصرف کنید، دچار سوء مصرف دارو هستید. همچنین اگر شما داروی مورد نظر را نه برای تسکین درد و برای احساس بی حوصلگی مصرف کنید، دچار سوء مصرف دارو هستید.
علاوه بر آن ممکن است از پزشک خود بخواهید که باز هم از آن دارو برای شما بنویسد یا دوز بالاتری برایتان تجویز کند که این موارد نیز می‌تواند از نشانه‌های اعتیاد و وابستگی به دارو باشد. همچنین ممکن است نزد دکترهای مختلف بروید تا داروی مورد نظر را برای شما تجویز کنند و مقدار بیشتری از آن دارو به دست آورید.
دستورالعمل مصرف دارو
سازمان غذا و دارو یکسری دستورالعمل‌ها برای مصرف صحیح داروهای تجویزی ارائه داده است که شامل موارد زیر می‌شود:
- دارو تجویز شده را همیشه طبق دستورالعمل پزشک مصرف نمایید.
- دوز مصرفی دارو را بدون مشورت با پزشک تغییر ندهید.
- کپسول تجویز شده را باز نکنید مخصوصا اگر کپسول مورد نظر محتوی خود را به صورت تدریجی آزاد می‌کند.
- از عوارض جانبی دارو و تاثیر آن بر کارهای روزانه از جمله رانندگی اطلاع پیدا کنید.
- در مورد تاثیر دارو در صورت مصرف با الکل یا سایر داروها اطلاعات کسب کنید.
- به دیگران اجازه ندهید که از داروهای شما استفاده کنند.
راه‌های ترک وابستگی به دارو
یکی از راه‌های ترک وابستگی به دارو استفاده از داروهای جایگزین است که اعتیاد نیز ایجاد نمی‌کنند. این داروهای جایگزین علائم عدم مصرف دارو مورد نظر را از بین برده و به فرد در به دست آوردن کنترل خود کمک می‌کنند.
بوپرنورفین دارویی است که برای رفع علائم عدم مصرف داروهای افیونی به کار برده می‌شود. این دارو معمولا به همراه نالوکسان مصرف می‌شود تا از برگشت علائم عدم مصرف دارو جلوگیری شود.
از جمله داروهای دیگری که برای وابستگی به داروهای افیونی تجویز می‌شود، می توان به متادون و داروی فشار خون به نام کلونیدین اشاره کرد. علاوه بر آن داروی دیگری به نام نالتراکسان نیز عوارض داروهای افیونی را از بین می‌برد و برای درمان وابستگی به این نوع داروها استفاده می‌شود. این دارو را می‌توان به صورت خوراکی یا تزریقی به صورت ماهانه مصرف کرد.
کارشناسان بر این باور هستند که علاوه بر مصرف دارو جایگزین، باید از درمان شناختی رفتاری نیز استفاده شود و فرد مبتلا برای مشاوره ترک اعتیاد نیز به منظور موفقیت بیشتر اقدام کند.
در صورتی که علائم وابستگی به دارو را در خود احساس می‌کنید، حتما به مشاور متخصص در این زمینه مراجعه کنید تا با راه‌‌کارهای مناسب جهت ترک وابستگی به دارو آشنا شوید.