روانشناسی نوجوانان
نوجوانی یکی از مراحل مهم رشدی و دوره‌ای میان کودکی و بزرگسالی افراد است. در این دوران افراد باید به تکالیف رشدی و مهارت‌های فراوانی تسلط پیدا کنند. مهارت‌هایی از جمله:
- تفکر به شیوه عاقلانه
- داشتن هویتی باثبات
- کسب استقلال
والدین و مربیانی که همواره با نوجوانان در ارتباط اند، تمایل دارند بر آنان کنترل داشته و تحت نفوذشان باشند، بنابراین شناخت ویژگی‌های این دوره سنی برایشان اهمیت قابل توجهی دارد. از جمله این ویژگی‌ها می‌توان بر رشد جسمانی، رشد جنسی، بلوغ روانی، رشد شناختی، رشد اجتماعی و رشد عاطفی و هیجانی اشاره نمود. در زیر به‌طور خلاصه هریک مورد بررسی قرار می‌گیرد:
رشد جسمانی
در این دوره نوجوانان با رشد سریع چهره و بدن خود روبرو هستند، تغییری که باعث می‌شود از حالت کودکی فاصله گیرند و به بزرگسالی نزدیک شوند؛ رشد استخوان‌ها، رشد بخش بالایی سر (فک، بینی، دهان، گوش، لب) البته این رشد سریع طبق قانون خاصی نیست و از الگوی یکسانی نیز پیروی نمی‌کند و به عواملی از جمله وراثت، میزان و کیفیت تغذیه، وضعیت اقتصادی-اجتماعی خانواده و … بستگی دارد.
رشد جنسی
هدف اصلی بلوغ جنسی رسیدن به توانایی تولید مثل در نوجوانان است که زمان آن در بین ملل و اقوام مختلف متفاوت است. فعالیت هورمون‌های واسطه‌ای غده هیپوفیز که بر ترشح غدد فوق کلیوی، هیپوفیز و جنسی تأثیرگذاراست، اولین علائم دوره بلوغ است. افزایش قد، به وجود آمدن جوش‌های صورت و … از فعالیت‌های غده فوق کلیوی است.
آثار روانی بلوغ
بهتر است نوجوانان علی‌الخصوص دختران برای ورود به این مرحله از قبل اطلاعات لازم را کسب کرده باشند. از جمله عواملی که بر حالات روانی نوجوانان تأثیرگذاراست می‌توان بر آمادگی نوجوانان، فرهنگ جامعه و نگرش اعضای خانواده اشاره نمود.
در بعضی از فرهنگ‌ها مراسمی برای دوره بلوغ نوجوانان در نظر گرفته می‌شود که در آن امتیازها و مسؤولیت‌هایی را به نوجوان می‌دهند. در ایران نیز مراسمی با عنوان جشن تکلیف گرفته می‌شود که ورود دختران به آن قبل از دوره نوجوانی‌شان است.
تغییرات سریع جسمانی دارای پیامدهای متفاوتی برای نوجوانان است: دسته‌ای دچار کمبود اعتماد به نفس می‌شوند که نهایتاً از بزرگسالان خود دوری می‌کنند و به جمع دوستانشان می‌پیوندند. برخی دیگر نیز از تغییرات ظاهری‌شان خوشنود شده و زمان زیادی را صرف خود می‌کنند، معمولاً قسمت اعظم وقت خود را مقابل آینه می‌گذرانند. درنتیجه‌ی تمرکز به خود، تصور می‌کنند که همواره مورد تأیید دیگران هستند و تلاش می‌کنند ایرادهای ظاهری خود را برطرف کنند، نسبت به جوش‌های صورت حساس می‌شوند، به خاطر اینکه در مقابل دیگران مهم جلوه می‌کنند، پذیرای انتقاد از سوی اطرافیان نیستند، به رفتارهای پرخطر دست می‌زنند بدون آنکه متوجه باشند ممکن است عواقبی برایشان داشته باشد و به نوعی در پی کسب تجربه هستند، به زعم آنان کسانی که متحمل خطر شده‌اند و به آنها آسیب‌رسیده است، به اندازه کافی قوی نبوده‌اند.
این تغییرات بر روابط اجتماعی نوجوانان نیز تأثیرگذار است. والدین و افرادی که با نوجوانان در ارتباط اند در هنگام مشاهده رفتار دور از انتظار از او مانند یک فرد بزرگ‌سال انتظار دارند و سرزنشش می‌کنند در حالی که موقع واگذاری مسؤولیت به خاطر اینکه هنوز کودک‌اند و بزرگ نشده‌اند، از اعطای آن به نوجوان اجتناب می‌کنند. خودمحوری نوجوانان نیز باعث می‌شود تا فکر کنند هیچ‌کس دیگری مانند آنها، این احساسات را نداشته، دیگران قادر به درک او نیستند و هیچ‌کس تا به حال همانند او دوست داشته نشده مورد نفرت هم قرار نگرفته است.
رشد شناختی
تغییراتی که در شیوه تفکر، استدلال، درک و فهم نوجوانان به وجود می‌آید جزء مراحل رشد شناختی آنان است. در این مرحله یاد می‌گیرند تا درباره امور تفکر انتزاعی داشته باشند. نوجوان در دنیای احتمالات آینده سیر می‌کند. او جهان را بهتر و برتر از چیزی که در واقعیت است، در نظر دارد. اوضاع موجود را با دیدی انتقادگرایانه می‌نگرد و همچون قهرمانان داستان در جستجوی ماجراجویی است. تفکر انتزاعی (صوری) به آنها امکان می‌دهد تا موضوعات مختلفی را از قبیل مسائل فلسفی، سیاسی، اخلاقی، دینی آزمایش کنند و تفکر خود را در این موارد ارزیابی کنند و در جستجوی ارزش‌ها و عقاید خود باشند.
رشد اجتماعی
انسان ذاتاً موجودی است اجتماعی. در اوایل زندگی خود (دوره کودکی) با افراد محدودی ارتباط دارد که شامل خانواده او می‌شود اما در ادامه رشد خود دامنه افرادی که با آنها در تعامل است بیشتر می‌شود مانند همکلاسی، همبازی، هم محله ای، همشهری و سایر موارد.
نوجوان برای بهره‌برداری از رشد اجتماعی و تکامل آن به چه عواملی نیازمند است؟
- داشتن آگاهی و مهارت لازم در زمینه آداب اجتماعی و معاشرت
- رعایت قوانین و مقررات
- تمایل به ارتباط با دیگران
- قدرت درک فعالیت های گروهی و شرکت در گروه‌های مختلف
رفتارهای اجتماعی نوجوان به دو دسته: ۱- رفتارهای مبنی بر همکاری و ۲- رفتارهای مبنی بر مبارزه تقسیم می‌شوند. دسته اول جنبه مثبت دارند، باعث همکاری و در نتیجه نزدیکی بین آنها می‌شوند مانند رهبری، دوستی، همدلی. نوع دوم جنبه منفی دارند و بیشتر باعث جدایی و تقابل نوجوانان می‌شود و از نمونه آنها می‌توان بر پرخاشگری، دست انداختن دیگران، مشاجره، نزاع و … اشاره کرد.
رشد هیجانی و عاطفی
۱- نوجوان در بیان هیجان های خود به دلیل ترس از انتقاد دیگران دودل می‌شود، از بازگو کردن آنها منصرف می‌شود و از جمع کناره می‌گیرد (افسردگی).
۲- سرعت از محرک های هیجانی به سرعت تأثیر می‌پذیرد.
۳- شدت عواطف در این دوره سنی به شدت بروز می‌کند.
۴- عدم کنترل وقتی نمود پیدا می‌کند که نوجوان در بازگو کردن هیجانات خود شجاع می‌شود، برخی به رفتارهای پرخطر دست می‌زنند اما در نهایت از کار خود پشیمان می‌شوند و خود را سرزنش می‌کنند.
۵- از اینکه چگونه در نزد دیگران جلوه کنند، نگران‌اند (مظنون بودن).
۶- ناپایداری پاسخ های عاطفی آنان ثبات ندارد (ناپایداری).